Η επιστροφή του Πανός στην αρκαδική γη, μέσα από την τοποθέτηση του αγάλματός του στη Στεμνίτσα, παρουσιάζεται σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης ως μια πνευματική αναγέννηση, μια γέφυρα με τα «αρχέγονα ιερά της φυλής». Μα πόσο αθώα είναι στ’ αλήθεια μια τέτοια επιστροφή; Και ποια ανάγκη της ψυχής την υποκινεί;
Σε εποχές κρίσης ταυτότητας, οι άνθρωποι συχνά στρέφονται στο παρελθόν. Αναζητούν ρίζες, νόημα, παρηγοριά. Όμως το παρελθόν δεν είναι πάντα λιμάνι. Μπορεί να γίνει καταφύγιο αυταπάτης, ένας τόπος όπου συγχέεται το μυθικό με το αληθινό, το ενστικτώδες με το πνευματικό. Και τότε η «επιστροφή» παύει να είναι στοχαστική πράξη και γίνεται θρησκευτική παλινδρόμηση, σχεδόν υποσυνείδητη υποταγή στο προ-συνειδητό.
Ο Πάνας είναι σύμβολο της φύσης όπως τη βίωνε ο άνθρωπος πριν αποκτήσει εσωτερικό βάθος. Μισός άνθρωπος, μισός ζώο, ενσάρκωση του ακατέργαστου, του σπλαχνικού, του ασύνορου. Το γέλιο του είναι αδόμητο, η ηδονή του ανεξέλεγκτη, η ελευθερία του απερίσκεπτη. Επιστρέφει λοιπόν ο Πάνας — μα μαζί του επιστρέφουν και όλα όσα η ανθρώπινη ψυχή κοπίασε αιώνες για να ξεπεράσει: η λατρεία του ενστίκτου, η σύγχυση ανάμεσα στη φύση και το ιερό, η έλλειψη κριτικής σκέψης γύρω από το ιερό και το ωραίο.
Αυτό το ξύλινο άγαλμα δεν είναι απλώς ένα έργο τέχνης ή μια μνήμη ιστορική. Είναι μια δήλωση προθέσεως. Είναι ένας ύμνος σε κάτι που δεν αναστήθηκε ποτέ — γιατί το αρχέγονο δεν ανασταίνεται, μόνο αναπαριστάται. Και όταν επιχειρείται να του δοθεί νέα ζωή, το αποτέλεσμα δεν είναι φως, αλλά επιστροφή στο λυκόφως.
Η πραγματική πνευματικότητα δεν αποζητά την εκστατική μέθη των ορέων, αλλά τη βαθιά γαλήνη της διάκρισης. Δεν αναζητά θεούς των σπηλαίων και των λιβαδιών, αλλά το νόημα που ξεπερνά και υπερβαίνει τη φύση — εκείνο που δεν είναι «παν-ανθρώπινο» αλλά μετα-ανθρώπινο.
Η σημερινή εποχή έχει ανάγκη όχι από ξόανα, αλλά από σιωπή. Όχι από αναβιώσεις, αλλά από βάθος. Όχι από ηδονή, αλλά από κάθαρση.
Αν ο Πάνας ήταν πάντοτε εδώ, όπως γράφει η συγγραφέας, τότε ίσως το ερώτημα δεν είναι αν εκείνος επέστρεψε — αλλά αν εμείς ξεχάσαμε να πορευόμαστε προς το φως.
«Το να επιστρέφεις στο παρελθόν, δεν είναι πάντοτε πρόοδος. Μπορεί να είναι επιστροφή στο σπήλαιο, όχι στην αρχή του φωτός.»