Περίοδος ΛΣΤ΄
2023-4
Συναντήσεις Πατρών
Ενδέκατη Εκδήλωση
Πέμπτη 14 Μαρτίου, 8.30 μ.μ., στο Μέγαρο Λόγου
και Τέχνης, Αίθουσα Διαλέξεων, 2 ος όροφος,
Πλατεία Γεωργίου Α΄.
*
Την Τσικνοπέμπτη δεν είχαμε προγραμματισμένη τακτική ομιλία. Αντ’ αυτής
συμποσιασθήκαμε κατά τα ειωθότα για τέτοιες σημασιολογικές περιστάσεις
του χρόνου.
Και κατ’ αρχάς αποδοκιμάσαμε την Νεοελληνική κατάπτωση του Ελληνισμού.
Δεν πρόκειται ούτε για τραγωδία ούτε για κωμωδία. Και για τούτο δεν
επιφέρεται κάθαρση ούτε δι’ ελέου και φόβου, ούτε δια γέλωτος και
γελοιασμού. Αλλά μένει αμετακίνητο και το αειδές δυστύχημα αυτό και ο
ατέλειωτος παρά-πονος επ’ αυτού και η παθητική διαμαρτύρηση κατ’ αυτού.
3
Δεν έχουμε να κάνουμε καν με φυσιολογική παρακμή και συνεπακόλουθο
θάνατο μιας ιστορικής περιόδου στον χρόνο. Αυτήν πάσχει το Ευρωπαϊκό
σύστημα. Η δική μας κατάντια έχει βαθύτερη αιτία από την φυσική περιτροπή
του κύκλου της περιόδου. Το όνομα της Νεοελληνικής αμαρτίας είναι
Αλλοτρίωση. Το πρόβλημα είναι κρίση ταυτότητας. Γι’ αυτό «παρακμάσαμε
χωρίς να ακμάσουμε» (Βερναρδάκης, κρίνοντας μια ακόμη εορταστική
πομφόλυγα «εθνικής ποίησης» χωρίς οικείο πολιτισμικό χαρακτήρα).
Σχολιάσαμε επ’ αυτού το Ελληνικό ήθος της αιώνιας νεότητας. Και
επαναθίξαμε το γνήσιο Ελληνικό πρόβλημα των σχέσεων Κλασσικού
πνεύματος και Ορθόδοξης πίστης, Απόλλωνα και Χριστού. Που το
οξύναμε στην διατύπωση του ποιός είναι ο θεός της Δημοτικής
Παράδοσης, του αυθεντικού δηλαδή και όχι πιθηκίσιου Νεοελληνισμού.
Και μεταφερθήκαμε έτσι στους τόπους των οικείων μας πνοών.
*
Το φθινόπωρο και τον χειμώνα ο Απόλλων αποσύρεται στον αδιατάρακτο,
αμεριμναίο Υπερ-βόρειο κόσμο, παρασύροντας τον Ήλιο στην προς
βορρά πορεία του. Με την απουσία του η φύση παγώνει και η ύπαρξη
σκοτεινιάζει. Μετά τα φθινοπωρινά γυναικεία Μυστήρια της σποράς στην
κοσμική μήτρα, του βιασμού της Κόρης εις Μητέρα, αναλαμβάνει την
ηγετηρία ο κύριος της παραγωγής και της καταστροφής, της ολοκλήρωσης
και του διαμελισμού, της έξαρσης και της φρίκης, ο μέγας δαίμων του
ενιαυτού, ο άρχων του κόσμου τούτου.
Ο Διόνυσος βασιλεύει στους Δελφούς, και οι μαινάδες οργιάζουν στο
Κωρύκειο άντρο καταχείμωνα. Την κοσμική κύηση ενεργεί ο Βάκχος, εις
γέννηση και άμβλωση, εις ομαλολοχεία και τερατογένεση, εις άγγελο του
κάλλους και εις δαίμονα του σκότους. Οι οργιασμοί του Διονύσου είναι οι
οργασμοί της φύσης για την άνοιξη της ύπαρξης. Τα κατ’ αγρούς Διονύσια
και τα Ληναία στους Αττικούς μήνες Ποσειδεώνα και Γαμηλιώνα, τέλος
φθινοπώρου και αρχές χειμώνα (αναλόγως των νουμηνιών διαφορετικά κάθε
έτος, αλλά κατά προσέγγιση, για αναφορά, 21 Νοεμβρίου – 21 Δεκεμβρίου
και 21 Δεκεμβρίου – 21 Ιανουαρίου αντίστοιχα), τελετουργούν τα Διονυσιακά
όργια της σφύζουσας αρχής της ζωής και του θανάτου εις νέα γέννα, – όπως οι
4
θερινοί εορτασμοί του Απόλλωνα γυμνώνουν την αρχή τη ύπαρξης, και ιδού
κάλλους αστραπές και «τέλους» τελετές εις επιφάνεια θεού και φανέρωση του
Είναι.
Ακολουθούσαν ακόμη χειμώνα, καταμεσής προς άνοιξη, τον δεύτερο μήνα
Ανθεστηριώνα (ενδεικτικά 21 Ιανουαρίου – 21 Φεβρουαρίου), τα Ανθεστήρια
και τα Μικρά Μυστήρια στις Άγρες, παρά τον Ιλισσό.
Τα όργια της ακατάσχετης ενέργειας της Διονυσιακής δύναμης δίνουν την
θέση τους σε τελετές ευετηρίας υπέρ της ζωντανής πλάσης και του
ανθρώπου. Η αχαλίνωτη δράση της θείας ισχύος οχετεύεται στην καλή
παραγωγή και την ευγονία.
Συντελείται στις Χοές, δεύτερη ημέρα των Ανθεστηρίων, ο ιερός γάμος του
Διονύσου με την γυναίκα του βασιλέως στο Βουκολείο των Αθηνών, – τα
«άρρητα ιερά» όπου ο φοβερός Άγιος Ταύρος (όπως το είδωλό του στους
Δελφούς) γονιμοποιεί την κοινωνία ζευγνύμενος ιεροτελεστικά προς το Θήλυ
εις τέκνωση.
Ιερουργείται η φροντίδα της καλής ανάπτυξης των παιδιών με την ευλόγηση
των τριετών, περιτιθεμένων στέφανον ανθέων, επίσης στις Χοές, και την
εποπτεία παίδων αγαστά προβαινόντων εις εφηβεία εν μέσω γυμναστικών και
αθλητικών παιδιών.
Ταυτόχρονα, την ίδια ημέρα, ο οργιασμός της προηγουμένης περιόδου
παραμένει εξημερωμένος στα «εξ αμάξης» του κωμασμού, στα σκώμματα, τους
χλευασμούς και τις λοιδορίες που εκτοξεύονταν κατά την διαπόμπευση στα
Καταγώγια του Διονύσου, στον ερχομό και την παρουσία του μεγαλοδύναμου
θεού. Αλλά τώρα ο Βάκχος έγινε Προστατήριος και «Ευάνθης», προάγγελος
του καλού έαρος.
Και ακόμη, όμως, οι Χόες είναι ημέρα μιαρά και αποφράς. Οι πύλες του Άδη
ανοίγουν και νεκροί, ψυχές ακαταλόγιστες, και Κήρες, δαίμονες της βλάβης,
περιφέρονται επί γης. Χρειαζόμαστε τον αλεξίκακο, Σωτήριο Διόνυσο.
Οργασμός και οργιασμός και τροπή εις καλή γέννα και χθονιότητα και
προστασία. Όλα μαζί σε οργανική ενότητα.
*
5
Την εσώτερη σχέση μεταξύ ερατής ευταξίας της Ημέρας και χθόνιου
δυναμισμού της Νύχτας, μεταξύ αρχής και τέλους, ζωής και θανάτου,
συμβολίζουν τα Μικρά Μυστήρια. Προκατάρχουν καθαρτήριες λούσεις στον
Ιλισσό. Και σημαίνεται το μυστήριο της ύπαρξης στην περίοδο του χρόνου
με τον μύθο της Αρπαγής της Περσεφόνης από τον Άδη: η Παρθένα
καρποφορεί βιαζόμενη από τον Θάνατο, που είναι η αρχή της ζωής. Τουτ’
έστιν: η Κόρη, όπως η βασίλισσα στην Αθήνα, βιάζεται κατά ιερογαμία από
τον Διόνυσο εις καλή γέννα και ευκοσμία. Γιατί ο Διόνυσος υπεισήρχετο
ουσιαστικώτερα στα Μικρά Μυστήρια της Δηούς και της Περσεφόνης: “τὰ
μικρὰ μυστήρια ἐπιτελεῖται, μίμημα τῶν περὶ τὸν Διόνυσον”.
Εύστοχα, αν και αρνητικά, το επεσήμανε ο Σκοτεινός φιλόσοφος:
ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ Διόνυσος, ὅτεωι μαίνονται καὶ ληναΐζουσιν.
Και προ του καθαρισμού με νερό, λειτουργεί το ξέπλυμα των ρύπων με αίμα.
Στα Μυστήρια προκατάρχει καθαρμός με το αίμα χοιριδίου σφαζομένου σε
εσχάρα γης για να πιούν το υγρό της ζωής οι νέκυες και οι δαίμονες του
σκότους που διψάνε για αυτό. Η ομοιοπαθητική κάθαρση δρα πανίσχυρη,
όπως αποκαλύπτει πάλι, στιγματίζοντάς την, ο Εφέσιος:
καθαίρονται δ’ ἄλλωι αἵματι μιαινόμενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐμβὰς
πηλῶι ἀπονίζοιτο. μαίνεσθαι δ’ ἄν δοκοίη, εἴ τις ἀνθρώπων
ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα.
Αλλά η ισχύς της κάθαρσης δια του ομοίου είναι γενική. (Άλλως τε μόνο το
όμοιο σχετίζεται και επενεργεί ουσιαστικά στο όμοιο κατά Εμπεδόκλειο
ενόραση). Και στο πνεύμα επίσης, η αισθητική λειτουργία της τραγωδίας κατά
την φύση της συνίσταται στο:
δι’ ἐλέου καὶ φὀβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν.
Και αντίστοιχα για την κωμωδία:
δι’ ἡδονῆς καὶ γέλωτος περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν
Οίκτος για τον σπουδαίο που ξεπέρασε το όριο του «τέλους» και την
πτώση του στην επιδίωξη της τελειότητας, και φόβος μην πάθω το ίδιο
6
στον δικό μου αγώνα, είναι τα θεμελιώδη πάθη της ανθρώπινης κατάστασης
που θεραπεύει ομοιοπαθητικά καθαίροντάς τα η υψηλή τραγωδία.
Και αντίστοιχα, ευχαρίστηση στην αποτυχία του άλλου να γίνει σπουδαίος,
και γελοιασμός της ατέλειάς του, λοιδορία της ελαττωματικότητάς του,
σκώψη του ότι υστέρησε κατά πολύ να φθάσει τον όρο της τελειότητας,
συνιστούν τα συζυγή προς τα προηγούμενα πάθη, που πάλι καθαίρει η
σπουδαία κωμωδία δείχνοντας την άκρα φύση της αποτυχίας.
Έτσι η κατοχή από τον Διόνυσο, η συναρπαγή από την ακατάσχετη και
ανεξέλεγκτη ορμή του σφύζοντος ουσιοπλόκου δυναμισμού που στήνει την
ύπαρξη, η αχαλίνωτη άφεση και συνέργεια στην ασύλληπτη ένταση του
τρομερού παλμού της φύσης που γεννά και φθείρει τα πάντα, η
απεριόριστη παράδοση στην υπέρτατη διέγερση, η βίωση του μεγαλείου
της Διονυσιακής δόξας και φρίκης, δυναμώνει αλλά και καθαίρει. Με αυτήν
την μαγεία του χειμώνα, προετοιμάζεται το δεύτερο στάδιο, στην
αποκορύφωσή του, καθ’ οδόν προς το μεταίχμιο της άνοιξης, όπου χρειάζεται
αγνισμός με το καθάριο ρέον νερό του ποταμού για την βίωση της
προστατήριας όψης του θεού και την κατανόηση του μυστηρίου της ταύτισης
της αρχής της ζωής και του θανάτου.
Και στο τέλος του χειμώνα, εκεί που αρχίζει να φέγγει η άνοιξη,
μεταλλάσσονταν τα γυναικεία πάθη της Κόρης και της Δήμητρας, της
Παρθένας και της Μάνας, με βιαστή γονοφόρο τον Άδη, στα αρρενικά
πάθη του Διονύσου, στον τιτανικό διαμελισμό του και στην νέα ανόρθωσή
του με το άνοιγμα της φύσης στον εαρινό διάκοσμο μανδύα της φύσης. Υπό
την επίδραση της Δωρικής Επανάστασης και του Απολλώνιου πνεύματός
της, τα Διονυσιακά πάθη πήραν την μορφή του κάλλους στην Αττική
τραγωδία, όπως και ο γελοιασμός του αγροίκου οργίου μεταμορφώθηκε
στην τελεσιουργία της κωμωδίας (σκωπτικό τραγούδι κατά κώμες). Τα
Μεγάλα κατ’ άστυ Διονύσια ετελούντο τον τελευταίο μήνα του χειμώνα, στις
απαρχές της άνοιξης, τον Ελαφηβολιώνα (για ημερομηνίες αναφοράς, 21
Φεβρουαρίου – 21 Μαρτίου). Η ίδια η ονομασία του μήνα προδίδει την
Δωρική πρόσληψη από την Πελασγική και Ιωνική Αθήνα, την Απολλώνια
πνοή: αναφέρεται στην θεά της θήρας μέσα στο άγριο περιβάλλον, στην
ισχυρή, αγριωπή, καλλιπάρθενο φύση, στην Άρτεμη, στον θηλυκό Απόλλωνα.
*
7
Όμως με όλα αυτά, δεν εξιχνιάστηκε ακόμη ολοσχερώς το αίνιγμα της
ύπαρξης, δεν αποκαλύφθηκε το νόημα και το «τέλος» του όντος. Ξετυλίγουμε
πλήρως την φύση του χρόνου αλλά παραμένουμε στην γοητεία της περιόδου,
που κατανοούμε ποιά σε κάθε διάστασή της. Και παρ’ όλο που η μαγεία
διανθίζεται με Απολλώνια φυσήματα, ο Απόλλωνας απουσιάζει. Και δεν
ησυχάζουμε. Το Σωτήριον έγκειται αλλού. Για την αιωνιότητα χρειάζεται
να θέσουμε σε βιωματική και οντολογική παρένθεση τις ανάγκες του
χρόνου και αυτόν ακόμη τον ρυθμό του που θεμελιώνει τάξη στην μέριμνα
του έγχρονου βίου.
Η Σαρακοστή μετά τον οργιασμό των Αποκρηών, και πριν το Πάθος και
την Ανάσταση, εκφράζουν εκείνη την νοηματική παρένθεση. Η νηστεία
συμβολίζει όχι μόνο την Πυθαγόρεια αποχή από των εμψύχων, αλλά την
περιθωριοποίηση της μέριμνας περί τις ανάγκες του χρόνου και κατά τους
τρεις πυλώνες τους, την γενετήσια ορμή για την συνέχιση του είδους, την
συγκέντρωση αγαθών προς επιβίωση και τον ζωτικό χώρο για ασφάλεια.
(Τάξη νόμου, οικονομία και εξουσία αποτελούν δομές για την ικανοποίηση
των τριών θεμελιωδών αναγκών). Η Μεγάλη Σαρακοστή καλεί εις
αξιολογική αποχή από την μέριμνα του χρόνου, και απερίσπαστη
συγκέντρωση και επικέντρωση και περίσκεψη του ενός του οποίου εστίν η
πραγματική «χρεία» για την σωτηρία εις αιωνιότητα. Μόνο με αυτήν την
σύναξη εαυτού εις εαυτό περί το εν βιώνουμε και κατανοούμε την
μεταμόρφωση του Διονυσιακού πάθους, υπό το πνεύμα της Απολλώνιας
απάθειας, στο Θείο Πάθος και την Ανάσταση του Χριστού.
Αυτήν την Πέμπτη κλείνουμε το δεύτερο μέρος του φετινού Κύκλου των
Συναντήσεών μας, που εστίαζε στην τετραπλή προσέγγιση (βιωματική,
οντολογική, θεολογική και μεταφυσική) της Ανθρώπινης Κατάστασης και του
Ανθρώπινου Προβλήματος.
Μετά μια συμπερίληψη των προηγούμενων σχετικών αναλύσεων, θα
προσδιορίσω την τελική λύση (ιστορικά και πολιτισμικά) του αινίγματος της
8
ύπαρξης. Ο προσδιορισμός αυτός θα μελετηθεί αναλυτικά στα δύο επόμενα
μέρη του Κύκλου των σεμιναρίων.
Ο θεματικός τίτλος της ομιλίας μου είναι κατά το Πρόγραμμα:
Η Ανθρώπινη Κατάσταση και το Ανθρώπινο Πρόβλημα
V. Η Τελική Λύση
Ουσία και Νόημα του Ελληνισμού
Οντολογική Προσέγγιση
Η ομιλία θα συνοδεύεται από προβολή εικόνων για την αισθητή και αισθητική
απόδοση των λεγομένων.
Η Ελληνική τέχνη αποκαλύπτει όπως και η ποίηση.
Ο πεζός λόγος σημαίνει.