Η Μάνη, αυτή η τραχιά αλλά γοητευτική λωρίδα γης στο νοτιότερο άκρο της ηπειρωτικής Ελλάδας, είναι κάτι παραπάνω από τοπίο. Είναι ένα υπαίθριο μουσείο βυζαντινής τέχνης, ένα πεδίο λατρείας, ιστορίας και αρχιτεκτονικής που παραμένει εν πολλοίς άγνωστο, αλλά ταυτόχρονα πολύτιμο και ευάλωτο. Οι βυζαντινοί ναοί της, σκορπισμένοι ανάμεσα σε βράχους, φαράγγια και απομονωμένα ακρωτήρια, αφηγούνται μια μακραίωνη πνευματική διαδρομή που ξεκινά από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και συνεχίζεται αδιάκοπα ως σήμερα. Και ακριβώς επειδή αυτή η διαδρομή απειλείται με λήθη και φθορά, η ανάγκη για καταγραφή, συντήρηση και αναστύλωση όλων αυτών των μνημείων είναι σήμερα πιο επιτακτική από ποτέ.
Παλαιότερα υπήρχε η εντύπωση ότι η Μάνη ασπάστηκε τον Χριστιανισμό αργοπορημένα, μόλις τον 9ο αιώνα, επί των ημερών του αυτοκράτορα Βασιλείου Α’ του Μακεδόνα και με την αποφασιστική δράση του Οσίου Νίκωνος του «Μετανοείτε». Ωστόσο, οι αρχαιολογικές ανασκαφές ανέτρεψαν αυτή τη θεωρία. Παλαιοχριστιανικές βασιλικές του 5ου και 6ου αιώνα έχουν εντοπιστεί σε περιοχές όπως η αρχαία Καινήπολη (σημερινή Κυπάρισσος), τα Άλυκα, η Παλαιόχωρα, το Ακρωτήρι Τηγάνι και το Γύθειο. Ο αριθμός και η γεωγραφική διασπορά αυτών των ναών καταδεικνύουν ότι ο Χριστιανισμός ρίζωσε βαθιά στη Μάνη πολύ νωρίτερα απ’ όσο νομίζαμε.
Η γεωγραφική διαίρεση της Μάνης σε Μέσα, Κάτω και Έξω Μάνη δεν έχει σημασία μόνο διοικητικά. Η Μέσα Μάνη, η αποσκιαδερή και πιο απομονωμένη, διαθέτει και τη μεγαλύτερη συγκέντρωση ναών, πολλοί από τους οποίους παραμένουν άγνωστοι στο ευρύ κοινό. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου στην Κίττα —η περίφημη «Τρουλωτή»—, χτισμένος στις αρχές του 12ου αιώνα. Ένα εξαιρετικό δείγμα βυζαντινής αρχιτεκτονικής, με τρούλο που δεσπόζει επιβλητικά πάνω από το πέτρινο χωριό. Ο ναός, αν και διατηρεί μεγάλο μέρος της αρχικής του δόξας, παρουσιάζει σοβαρές φθορές και χρειάζεται άμεσα συντήρηση.
Όμως τα πιο εντυπωσιακά ίσως παραδείγματα δεν είναι πάντα τα πιο προβεβλημένα. Υπάρχουν εκκλησίες που δεν θα τις συναντήσει ο επισκέπτης στον δρόμο του – θα πρέπει να τις αναζητήσει. Μια τέτοια περίπτωση είναι και η μικρή, σχεδόν κρυφή Παναγία Οδηγήτρια, γνωστή στους ντόπιους ως Αγήτρια, χτισμένη σε μια απόκρημνη πλαγιά πάνω από τα καταγάλανα νερά του Μεσσηνιακού Κόλπου, κοντά στον Μέζαπο.
Η Αγήτρια είναι ένα ξωκλήσι σμιλεμένο κυριολεκτικά πάνω σε βράχο, σε υψόμετρο περίπου 66 μέτρων, μεταξύ γκρεμού και θάλασσας. Ο επισκέπτης φτάνει εκεί μόνο με τα πόδια, ακολουθώντας ένα σύντομο μονοπάτι από την Αγία Κυριακή. Το εκκλησάκι, σταυροειδές με τρούλο, χρονολογείται γύρω στο 1200 και φέρει εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες, κάποιες βυζαντινές και κάποιες νεότερες του 1808. Ανάμεσά τους, ξεχωρίζει η αναπαράσταση της «Δευτέρας Παρουσίας» και μια σπάνια αγιογραφία της κόλασης με τίτλο «Ο Σκώληξ ο Ακοίμητος και ο Βρυγμός των Οδόντων». Παρά τις φθορές του χρόνου, ο διάκοσμος εντός της Αγήτριας παραμένει υποβλητικός, με μαρμάρινα ανάγλυφα, αρχιτεκτονικά μοτίβα και λιθανάγλυφα πτηνών χαραγμένα στο δάπεδο.
Το συγκλονιστικό όμως δεν είναι μόνο το εσωτερικό. Είναι το σύνολο: η απόλυτη σιγή, το βουητό της θάλασσας, οι σκιεροί σκίνοι που αγκαλιάζουν τον ναό, η θέα προς το Ακρωτήρι Τηγάνι, το ηλιοβασίλεμα που λούζει τα πάντα σε μια φωτιά από χρυσό και κόκκινο. Είναι ένα σκηνικό σχεδόν υπερβατικό, που υπενθυμίζει με τρόπο βαθύ τη σύνδεση της φύσης με το θείο.
Κι όμως, αυτός ο πολύτιμος ναός —όπως και δεκάδες άλλοι— κινδυνεύει να καταρρεύσει από την αδιαφορία. Καμία επιγραφή, κανένα επίσημο μέτρο προστασίας, ελάχιστη συντήρηση. Όλα αφήνονται στη μνήμη των κατοίκων και στην καλή πρόθεση των ελάχιστων επισκεπτών.
Αυτό δεν μπορεί να συνεχιστεί.
Χρειάζεται άμεσος σχεδιασμός και χρηματοδότηση για την αναστύλωση, τεκμηρίωση και προστασία όλων των βυζαντινών και μεταβυζαντινών εκκλησιών της Μάνης. Όχι μόνον όσων έχουν τουριστική προβολή, αλλά και εκείνων που σιωπηλά στέκουν στις πλαγιές, στις χαράδρες, στα ακρωτήρια, έτοιμα να χαθούν.
Η προστασία αυτών των μνημείων δεν είναι μόνο πράξη πολιτιστικής ευθύνης· είναι καθήκον ιστορικό, θρησκευτικό και εθνικό. Είναι σεβασμός στους ανθρώπους που τα έκτισαν με κόπο και πίστη, και δέσμευση προς τις επόμενες γενιές ότι αυτός ο πολιτισμός δεν θα σβήσει.
Η Μάνη έχει μιλήσει. Ήρθε η ώρα να την ακούσουμε.